تیپولوژی خانواده در زندگی دوفضایی

نهاد خانواده، اصلی‌ترین رکن جامعه و بستر شکل گیری فرهنگ‌های گوناگون و زمینه‌ساز خوشبختی یا نگون بختی انسان‌ها و امت‌ها است (تقوی پور, اسماعیلی, & صلواتیان, 1396). محققان علوم اجتماعی تعاریف مختلفی از خانواده ارائه کرده اند. برخی از جامعه‌شناسان، خانواده را این‌گونه تعریف کردند: «گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، هم‌خونی یا پذیرش، با یکدیگر به‌عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل‌اند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‏کنند» (ساروخانی, مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده, ۱۳۷۰).

این نهاد مهم جامعه اما در دهه های اخیر دستخوش تغییرات فراوانی شده است. به اعتقاد کارشناسان رسانه‌ها و محصولات رسانه ای، از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری سبک‌های نوین زندگی یا تغییر سبک‌های زندگی در خانواده بوده اند (فاضل ‌قانع, ۱۳۹۲).

با ظهور شبکه های اجتماعی شدت و میزان تغییرات خانواده بیش از گذشته انجام می شود. اثراتی که به دلیل ماهیت شبکه های اجتماعی رخ می دهد. برخی این تغییرات را منفی ارزیابی کرده اند؛ چراکه معتقدند شبکه های اجتماعی باعث کاهش اعتماد و افزایش سوء تفاهم، کاهش صمیمیت و ارتباطات عاطفی، کاهش گفتگو، از بین رفتن حریم ها، تنوع طلبی عاطفی و جنسی، دسترسی به دوستان ناباب و رفتارها پرخطر، افت اخلاقی و پرخاشگری (هدایتی, 1398) شده است و تبعات مضر فراوانی برای خانواده دارد.

برخی نیز اثرات شبکه های اجتماعی بر خانواده را مثبت می دانند. افزایش سطح آگاهی اعضای خانواده، معرفی الگوهای صحیح رفتاری، تأثیر مثبت بر فرآیند تربیت فرزندان، تقویت باورهای دینی در خانواده (رشکیانی, ۱۳۹۰) از جمله دلایل این عده از کارشناسان است.

ما در این یادداشت جدای از هرگونه ارزش گذاری بر تغییرات خانوادگی ناشی از ظهور شبکه های اجتماعی، به تشریح مهمترین این موارد می پردازیم.

 

1. تغییر شکل خانواده گسترده

با ظهور شبکه های اجتماعی، شکل خانواده گسترده دستخوش تغییراتی شده است. از طرفی ارتباطات خانوادگی در فضای مجازی افزایش پیدا کرده و از سوی دیگر میزان ارتباطات چهره به چهره و حضوری کاهش یافته است. به عبارت دیگر، اگر قائل به دوفضایی شدن ارتباطات باشیم، خانواده گسترده در فضای اول تضعیف و در فضای دوم تقویت شده است.

 

2. کاهش تعامل میان اعضای خانواده

در عصر ارتباطات حضوری، زمانی که افراد به خانه می آمدند کاری جز ارتباط با اعضای خانواده نداشتند. پس از ظهور رسانه های همگانی چون رادیو و تلویزیون اگرچه از کم و کیف این ارتباط کاسته شد اما باز هم اعضای خانواده گرد رسانه ها جمع می شدند و تعامل میان اعضا به شکلی دیگر ادامه داشت. فراگیری شبکه های اجتماعی اما این تعامل را تا حد زیادی کاهش داده است. همانطور که در اظهارات بسیاری از زوجین دیده می شود افزایش میزان فعالیت در شبکه های اجتماعی باعث شده افراد خانواده به یکدیگر توجه کمتری داشته باشند. امروزه یکی از دلایل مهم اختلاف میان زوجین و همچنین میان والدین و فرزندان کم توجهی به یکدیگر بر اثر وابستگی زیاد به شبکه های اجتماعی است.

 

3. تضعیف نظام سلسله مراتبی خانواده

همانطور که در پست های قبل بدان پرداختیم، شبکه های اجتماعی در جهت قدرت دادن به اقلیتها و گروههای ضعیفتر در جامعه عمل کرده اند (تقوی پور, اینترنت و رفع تبعیضهای اجتماعی, 1398). این نقش شبکه های اجتماعی بر نظام خانواده هم اثر گذاشته است.

در گذشته خانواده، بر اساس نظام سلسله مراتبی با محوریت پدر اداره می شد. پس از وی، مادر خانواده، برادر و خواهر بزرگتر بیشترین قدرت در خانواده را داشتند. امروزه اما گسترش شبکه های اجتماعی، این نظام سلسله مراتبی را تا حد زیادی تضعیف و در بسیاری از خانواده ها کاملا از بین برده است. پدر خانواده دیگر تسلط کافی بر سایر اعضا ندارد. تعادل قدرت میان زوجین تغییر کرده است و مادر خانواده قدرت بیشتری پیدا کرده است. فرزندان هم دیگر تابع بی قید و شرط اوامر والدین نیستند.

از مهمترین دلایل بروز این پدیده می توان به افزایش آگاهی اعضای خانواده به شکل اداره خانواده در کشورهای دیگر به واسطه فضای مجازی، تسلط بیشتر فرزندان بر منبع دانش بزرگ شبکه های اجتماعی در قیاس با والدین و گسترش فمینیسم از طریق شبکه های اجتماعی اشاره کرد. در نتیجه این وضعیت، تصمیم گیری در خانواده بر اساس تعامل بیشتر میان اعضا انجام می شود و گروه های ضعیفتر دیروز، موضع قدرتمندتری پیدا کرده اند.

 

4. افزایش فردگرایی و کاهش بار عاطفی خانواده

شبکه های اجتماعی به دلیل ویژگیهای ماهوی، عاملی برای افزایش فردگرایی هستند. طبیعی است که این ویژگی ماهیتی بر خانواده هم اثر بگذارد. زوجین در سایه حضور در شبکه های مجازی دیگر بیشتر تمایل دارند که به صورت فردی تصمیم بگیرند و کمتر تمایل دارند که از همسر خود مشورت بگیرند (شبکه‌های اجتماعی عاملی برای افزایش طلاق, 1398). در نتیجه بار عاطفی میان زوجین و میان والدین و فرزندان کاهش می یابد و بنیان خانواده که بر عاطفه بنا نهاده شد ضربه می خورد.

منابع

 

تقوی پور, م. (1398, 09 14). اینترنت و رفع تبعیضهای اجتماعی. بازیابی از http://virtualculture.blog.ir/: http://virtualculture.blog.ir/1398/09/09/

تقوی پور, م., اسماعیلی, م., & صلواتیان, س. (1396). سیاست‌گذاری تولید محصولات نمایشی در تلویزیون ایران با محوریت خانوادۀ اسلامی. زن در فرهنگ و هنر, 1-25.

رشکیانی, م. (۱۳۹۰). بررسی اثرگذاری رسانه های تصویری بر نهاد خانواده. رسانه و خانواده, ۱۱۳-۱۳۶.

شبکه‌های اجتماعی عاملی برای افزایش طلاق. (1398, 09 14). بازیابی از http://www.salamatnews.com/: http://www.salamatnews.com/news/269991

فاضل ‌قانع, ح. (۱۳۹۲). سبک زندگی بر اساس آموزه‌های اسلامی( با رویکرد رسانه‌ای). قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی.

هدایتی, ف. (1398, 09 10). تاثیر شبکه­ های اجتماعی و فضای مجازی بر روابط اعضای خانواده­. بازیابی از www.iribnews.ir: http://www.iribnews.ir/fa/news/1187881