تیپولوژی خانواده در زندگی دوفضایی

نهاد خانواده، اصلی‌ترین رکن جامعه و بستر شکل گیری فرهنگ‌های گوناگون و زمینه‌ساز خوشبختی یا نگون بختی انسان‌ها و امت‌ها است (تقوی پور, اسماعیلی, & صلواتیان, 1396). محققان علوم اجتماعی تعاریف مختلفی از خانواده ارائه کرده اند. برخی از جامعه‌شناسان، خانواده را این‌گونه تعریف کردند: «گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، هم‌خونی یا پذیرش، با یکدیگر به‌عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل‌اند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‏کنند» (ساروخانی, مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده, ۱۳۷۰).

این نهاد مهم جامعه اما در دهه های اخیر دستخوش تغییرات فراوانی شده است. به اعتقاد کارشناسان رسانه‌ها و محصولات رسانه ای، از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری سبک‌های نوین زندگی یا تغییر سبک‌های زندگی در خانواده بوده اند (فاضل ‌قانع, ۱۳۹۲).

با ظهور شبکه های اجتماعی شدت و میزان تغییرات خانواده بیش از گذشته انجام می شود. اثراتی که به دلیل ماهیت شبکه های اجتماعی رخ می دهد. برخی این تغییرات را منفی ارزیابی کرده اند؛ چراکه معتقدند شبکه های اجتماعی باعث کاهش اعتماد و افزایش سوء تفاهم، کاهش صمیمیت و ارتباطات عاطفی، کاهش گفتگو، از بین رفتن حریم ها، تنوع طلبی عاطفی و جنسی، دسترسی به دوستان ناباب و رفتارها پرخطر، افت اخلاقی و پرخاشگری (هدایتی, 1398) شده است و تبعات مضر فراوانی برای خانواده دارد.

برخی نیز اثرات شبکه های اجتماعی بر خانواده را مثبت می دانند. افزایش سطح آگاهی اعضای خانواده، معرفی الگوهای صحیح رفتاری، تأثیر مثبت بر فرآیند تربیت فرزندان، تقویت باورهای دینی در خانواده (رشکیانی, ۱۳۹۰) از جمله دلایل این عده از کارشناسان است.

ما در این یادداشت جدای از هرگونه ارزش گذاری بر تغییرات خانوادگی ناشی از ظهور شبکه های اجتماعی، به تشریح مهمترین این موارد می پردازیم.

 

1. تغییر شکل خانواده گسترده

با ظهور شبکه های اجتماعی، شکل خانواده گسترده دستخوش تغییراتی شده است. از طرفی ارتباطات خانوادگی در فضای مجازی افزایش پیدا کرده و از سوی دیگر میزان ارتباطات چهره به چهره و حضوری کاهش یافته است. به عبارت دیگر، اگر قائل به دوفضایی شدن ارتباطات باشیم، خانواده گسترده در فضای اول تضعیف و در فضای دوم تقویت شده است.

 

2. کاهش تعامل میان اعضای خانواده

در عصر ارتباطات حضوری، زمانی که افراد به خانه می آمدند کاری جز ارتباط با اعضای خانواده نداشتند. پس از ظهور رسانه های همگانی چون رادیو و تلویزیون اگرچه از کم و کیف این ارتباط کاسته شد اما باز هم اعضای خانواده گرد رسانه ها جمع می شدند و تعامل میان اعضا به شکلی دیگر ادامه داشت. فراگیری شبکه های اجتماعی اما این تعامل را تا حد زیادی کاهش داده است. همانطور که در اظهارات بسیاری از زوجین دیده می شود افزایش میزان فعالیت در شبکه های اجتماعی باعث شده افراد خانواده به یکدیگر توجه کمتری داشته باشند. امروزه یکی از دلایل مهم اختلاف میان زوجین و همچنین میان والدین و فرزندان کم توجهی به یکدیگر بر اثر وابستگی زیاد به شبکه های اجتماعی است.

 

3. تضعیف نظام سلسله مراتبی خانواده

همانطور که در پست های قبل بدان پرداختیم، شبکه های اجتماعی در جهت قدرت دادن به اقلیتها و گروههای ضعیفتر در جامعه عمل کرده اند (تقوی پور, اینترنت و رفع تبعیضهای اجتماعی, 1398). این نقش شبکه های اجتماعی بر نظام خانواده هم اثر گذاشته است.

در گذشته خانواده، بر اساس نظام سلسله مراتبی با محوریت پدر اداره می شد. پس از وی، مادر خانواده، برادر و خواهر بزرگتر بیشترین قدرت در خانواده را داشتند. امروزه اما گسترش شبکه های اجتماعی، این نظام سلسله مراتبی را تا حد زیادی تضعیف و در بسیاری از خانواده ها کاملا از بین برده است. پدر خانواده دیگر تسلط کافی بر سایر اعضا ندارد. تعادل قدرت میان زوجین تغییر کرده است و مادر خانواده قدرت بیشتری پیدا کرده است. فرزندان هم دیگر تابع بی قید و شرط اوامر والدین نیستند.

از مهمترین دلایل بروز این پدیده می توان به افزایش آگاهی اعضای خانواده به شکل اداره خانواده در کشورهای دیگر به واسطه فضای مجازی، تسلط بیشتر فرزندان بر منبع دانش بزرگ شبکه های اجتماعی در قیاس با والدین و گسترش فمینیسم از طریق شبکه های اجتماعی اشاره کرد. در نتیجه این وضعیت، تصمیم گیری در خانواده بر اساس تعامل بیشتر میان اعضا انجام می شود و گروه های ضعیفتر دیروز، موضع قدرتمندتری پیدا کرده اند.

 

4. افزایش فردگرایی و کاهش بار عاطفی خانواده

شبکه های اجتماعی به دلیل ویژگیهای ماهوی، عاملی برای افزایش فردگرایی هستند. طبیعی است که این ویژگی ماهیتی بر خانواده هم اثر بگذارد. زوجین در سایه حضور در شبکه های مجازی دیگر بیشتر تمایل دارند که به صورت فردی تصمیم بگیرند و کمتر تمایل دارند که از همسر خود مشورت بگیرند (شبکه‌های اجتماعی عاملی برای افزایش طلاق, 1398). در نتیجه بار عاطفی میان زوجین و میان والدین و فرزندان کاهش می یابد و بنیان خانواده که بر عاطفه بنا نهاده شد ضربه می خورد.

منابع

 

تقوی پور, م. (1398, 09 14). اینترنت و رفع تبعیضهای اجتماعی. بازیابی از http://virtualculture.blog.ir/: http://virtualculture.blog.ir/1398/09/09/

تقوی پور, م., اسماعیلی, م., & صلواتیان, س. (1396). سیاست‌گذاری تولید محصولات نمایشی در تلویزیون ایران با محوریت خانوادۀ اسلامی. زن در فرهنگ و هنر, 1-25.

رشکیانی, م. (۱۳۹۰). بررسی اثرگذاری رسانه های تصویری بر نهاد خانواده. رسانه و خانواده, ۱۱۳-۱۳۶.

شبکه‌های اجتماعی عاملی برای افزایش طلاق. (1398, 09 14). بازیابی از http://www.salamatnews.com/: http://www.salamatnews.com/news/269991

فاضل ‌قانع, ح. (۱۳۹۲). سبک زندگی بر اساس آموزه‌های اسلامی( با رویکرد رسانه‌ای). قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی.

هدایتی, ف. (1398, 09 10). تاثیر شبکه­ های اجتماعی و فضای مجازی بر روابط اعضای خانواده­. بازیابی از www.iribnews.ir: http://www.iribnews.ir/fa/news/1187881

اینترنت و رفع تبعیضهای اجتماعی

برای واژه تبعیض در لغت نامه دهخدا معانی چون «جزء جزء کردن، جداکردن، جداکردن برخی را از دیگران، برخی را قبول و برخی را ردکردن، بعضی را بر بعضی دیگر، ترجیح دادن» آمده است. همچنین تبعیض اجتماعی تبعیضی خوانده شده که براساس عوامل آشکاری چون قومیت یا نژاد یا پایگاه اجتماعی است (دهخدا, 1388).

تبعیض در اصطلاح دانش جامعه شناسی نیز موقعیتی است که افراد در برابر نقش ها و موقعیت های برابر از مزایای اجتماعی نابرابر برخوردار می شوند و برخی بر دیگران و بدونِ برتری داشتن، برتری داده می شوند. هم چنین حالتی که ویژگی ها و معیارهای انتسابی مبنای توزیع قدرت یا ثروت قرار گیرد؛ تبعیض نامیده می شود. در شرایط تبعیض، فرصت تحرک اجتماعی یکسان برای افراد وجود ندارد و افراد در آموزش یا انتخاب شغل شرایط نابرابری دارند (فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان, 1392).

ظهور پدیده اینترنت در عصر حاضر اما به اعتقاد برخی صاحبنظران در رفع تبعیضهای گوناگون و در نتیجه شنیده شدن صدای اقلیتها موثیر بوده است. تحقق مجموعه مولفه‌های گوناگون در «معماری اینترنت» سبب شده که «فضای مجازی محیطی فراملی، نامتناهی، انعطاف پذیر، همه جا حاضر، تعاملی، چند رسانه‌ای و با قابلیت دسترسی فراگیر برای عموم افراد جامعه فراهم نماید» (عاملی، 1390: 27).

در واقع، اکنون ما با میدان و محیط ارتباطی انعطاف پذیر و چند لایه ای مواجه هستیم که به سبب خصلت متنی و مجرایی متنوع و چندگانه، امکان فعالیت و کاربری تمامی گروه‌های اجتماعی عقب مانده یا کم توان شناختی، ذهنی و جسمانی را فراهم آورده است و این دقیقاً همان موضوعی است که در ادبیات جدید ارتباطات و توسعه از آن به عنوان «توانمند سازی ارتباطی» یاد می شود.

 

• صدای رسای اقلیتهای نژادی

به نظر می رسد اینترنت در رفع تبعیضهای نژادی تاثیرگذار بوده است. داده های مطالعه ای با نام «جمعیت‌شناسی رسانه‌های اجتماعی شهری؛بررسی‌ استفاده از توییتر در شهرهای بزگ آمریکا» نشان می دهد که با وجود اکثریت سفیدپوستان در جامعه آمریکایی، تقریباً 50 درصد از کاربران برتر توییتر را سیاه‌پوستان تشکیل می دهند. براساس این پژوهش سی‌وسه شهر از چهل‌ونُه شهر نمونه‌برداری‌شده حاکی از حضور فراتر از انتظار کاربران سیاه‌پوست توییتر است. بیشتر گروه‌های دیگر به طور متوسط یک بار در روز توییت می‌کنند. در حالی که کاربران سیاه‌پوست بیش از 1.5 بار در روز یا حداقل 50 درصد بیشتر از سایر گروه‌ها توییت می‌کنند (Murthy, 2015).

• کمک به ناتوانان جسمی و حرکتی

معلولان را بزرگ‌ترین اقلیت عددی جهان می‌خوانند چراکه حدود 15 درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. این اقلیت بزرگ اما به کمک فناوری ارتباطات و از طریق نرم‌افزار و سخت‌افزارهای مناسب‌سازی‌شده می‌توانند بخوانند، بنویسند، امور بانکی خود را انجام دهند و با کمک اینترنت، تمامی کارهایی که به شیوه سنتی قادر به انجام آن نبودند، همانند سایرین انجام دهند. یک نابینا با کمک صفحه‌خوان و از طریق بانکداری الکترونیکی به راحتی قادر به انتقال وجه و پرداخت قبوض یا خریدهای اینترنتی خواهد بود حال آنکه تا چندی پیش تمام این کارها را باید با کمک شخص بینایی انجام می‌داد. کسی که به لحاظ حرکتی دارای معلولیت است، به کمک فضای مجازی و فناوری ارتباطات می‌تواند بعد مکانی را پشت سر گذاشته و از محل استقرار خود تمامی کارهای حرکتی را انجام دهد. اما باید به خاطر داشته باشیم تمامی این مهارت‌ها زمانی حاصل می‌شود که فرد معلول از امکان دسترسی به تکنولوژی‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی بهره‌مند باشد.

 

• رفع تبعیضهای سیاسی با ایجاد دموکراسی

به عقیده بیل ریدینگز اینترنت محملی برای دموکراسی و فرصتی برای برابری شهروندان است. ریدینگز این چنین اظهار نظر می کند: فضای مجازی نوعی فضای فوق سرزمینی با شکلی فرهنگی از شناخت پسا ملی گرایی است و در سرتاسر شبکه ها جریان دارد. «اینترنت حامل مکالمات بین میلیون ها نفر بدون توجه به جنس، نژاد یا رنگ آنهاست» و ظاهرا چنین تصور می کند که نکته اصلی برای هر کس آن است که فقط به مبادله اطلاعات کمک کند، یا در «مکالمه جهانی» بزرگ شرکت جوید. فرهنگ شبکه ای به منزله نوعی فرهنگ اسپرانتو موجودیت دارد: فرهنگی خارج از سرزمین و خارج از زمان است، فرهنگی که بدون تعیین جهت در فضا (سرزمینی) یا طناب و لنگر در زمان (تاریخی) است. دقیقا همین کیفیت ارجاع شده آن است که وعده ساختن دانش نوین بنیادی را برای «عالم گرایی نوین» می دهد - برای آرمان جهان گرایی پسا ارجاعی - این یعنی آن عالم گرایی که نیاز به شرایط فوق سرزمینی به منظور موجودیت خود دارد (وبستر و رابینز، ۱۳۸۴: ۳۲۱).

البته همه صاحبنظران چنین نمی اندیشند. برخی دیدگاهها که دیدی خوش باورانه و الهام گرفته از نظریه پردازان ایده آلیست مثل مک لوهان، تافلر و جوزف نای چنین اظهار می کنند که رسانه جدید مقیاس و سرعت تهیه اطلاعات را افزایش می دهد و به شهروندان کنترل بیشتری را به روی ذخیره یا رژیم اطلاعات نشان می دهد. بدین نحو، اطلاعات شهروندان را برای مشارکت بهتر، تجهیز می کنند. از این جنبه، رسانه جدید بعضی از جنبه های نابرابری را کاهش می دهد، موضوعی که هلد، ریدینگز و کلنر با توجه به توانمندی شهروندان برای مشارکت سراغ آن می روند. به زعم طیف دیگر و در حقیقت قطب مخالف که دنباله رو سنت وبری و عقاید فوکویی هستند و شارحان اصلی آن یعنی یون، گوهنو، موشیز، هربرت شیلر، پاستر و غیره، اینترنت تفاوت زیادی را به وجود نمی آورد، سیاست مثل همیشه راه خود را خواهد رفت، چرا که در سنت کاپیتالیسم آمریکایی، بزرگراه اطلاعاتی به شکل فزاینده ای در حال  تجارت فروش کالا و خدمات است و در صدد بهبود روند سیاسی دموکراتیک و جامعه ی مدنی نیست. زندگی سیاسی وارد دورانی از جامعه مدنی سازمان یافته و تکثرگرایی گروهی ساختاری با یک شهروندی نسبتا منفعل شده است. نظام انعطاف پذیر کاپیتالیستی، بوروکراتیک و قانونگذار زندگی همه افرادی را که در چارچوب این مکانیسم زاده می شوند، با نیروی مقاومت ناپذیر تعیین می کند و در نهایت پست مدرنها را داریم که انفجار بزرگ اطلاعاتی را به صورتی متناقض به اعلام «مرگ نشانه ها» تعبیر کرده اند. در این دیدگاه که بیشتر مبتنی بر آرای لیوتار، دریدا، باومن و بودریار با الهام از سنت فوکویی می باشند؛ یورش های رعدآسای نشانه ها در اطراف ما، خودآرایی مان با نشانه ها و ناتوانی در گریز از نشانه ها در همه جا به سرانجامی شگفت آور می انجامد؛ «ویرانی معنا ...» (یزدان پناه, 1397).

 

• حرکت به سمت برابری جنسیتی

اینترنت همچنین در تلاش برای رفع تبعیضهای جنسیتی حرکت کرده است. هرچند که تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. مطالعه ای که با نام «جمعیت‌شناسی رسانه‌های اجتماعی شهری؛ب ررسی‌ استفاده از توییتر در شهرهای بزگ آمریکا» انجام شد نشان می هد که کاربران برتر توییتر عموماً زنان هستند. داده‌های این مطالعه نشان می‌دهد که زنان با نرخ حدودی یک بار در هر 20 ساعت توییت می‌کنند، در حالی که مردان این کار را با نرخ حدودی یک بار در هر 26 ساعت انجام می‌دهند (Murthy, 2015)..

منابع

دهخدا, ع. (1388). لغتنامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.

رابینز، کوین و وبستر، فرانک (1384)، عصر فرهنگ فناورانه، ترجمه مهدی داودی. تهران: نشر توسعه.

فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. (1392). تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

عاملی، سعید رضا (1394). الگوی دوفضایی حکمرانی و پیشرفت پایدار اسلامی-ایرانی: ظرفیتها و تحولات بزرگ فضای مجازی و نظام مند کردن هوشمند ارزشهای اسلامی، تهران: مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت.

یزدان پناه, ک. (1397). شهروندی و دموکراسی در فضای مجازی. مطالعات قدرت نرم.

Murthy, D. (2015). Urban Social Media Demographics. Computer-Mediated Communication.